Türk Dünyası’nın Coğrafyası – Kırgızistan

Kırgızistan, kuzeyde Kazakistan, güneydoğuda Çin Halk Cumhuriyeti, güneyde Tacikistan ve batıda Özbekistan ile komşudur. 198.500 km2 yüzölçümünde olan ülkenin nüfusu 6.5 milyondur.

Yüzey şekilleri: Yaklaşık %94 kadarı dağlık olan ülkenin ortalama yüksekliği 2750 m’dir. %40’ı 3000 m’nin üzerindedir ve dörtte üçü devamlı kar ve buzul örtüsü altındadır. Güneydoğusunda Tanrı dağları uzanır. Dağların doruk çizgisi Çin Halk Cumhuriyeti ile sınırını oluşturur, Kırgızistan’da en yüksek tepe ise 7439 m.’dir. Orta kesiminde bulunan Fergana Havzası, güneyde Pamir ve Alay dağlık kütlesine makas ucu şeklinde sokulur.

Tanrı dağlarının kuzey kesiminde bir çöküntü gölü olan kışın donmayan ve derinliği 700 m.’ye ulaşan Issık-Köl (Ilık göl) yer alır. Bu göl, Sovyetler Birliği döneminde, Rusların askeri üs kurduğu, denizaltı silâhlarının deneme ve geliştirme yeri olmuştur Güneybatıda ise Song Köl (göl) bulunur.

Kırgızistan’ın önemli sayılacak alçak kesimini Çu ve Talas vadileri oluşturur. Ana nehri ise Fergana havasında Seyhun nehri ile birleşen Narın ve Kazakistan sınırındaki Çu’dur.

Dağlar, ülkenin kuzey ve güneyinde nüfuslanmış merkezler olan Çu ve Fergana vadilerini birbirinden ayırmaktadır. Bunları birbirine bağlayan karayolu ulaşımı 3000 m.’nin üzerinde bulunan geçitle sağlanmaktadır.

İklimi: Kırgızistan’da, Orta Asya’nın yüksek ve iç kesimlerinde yer alması nedeniyle yaz ve kış arasındaki sıcaklık farkı çok fazla olan karasal iklim hüküm sürmektedir. Alçak sahalarda sıcak ve yüksek kesimlerde soğuk çöller yer almaktadır. Ortalama yağış 400 mm. civarındadır. Yağışın bir bölümü kışın kar şeklinde düşmekte ve kar uzun süre yerde kalmaktadır. Kırgız dağlarına genellikle kar yağmaktadır. Yazın ortalama sıcaklık 32^oC’yi ve yüksek sıcaklıklar ise 40^oC’yi geçmektedir. Kış mevsimi, Sibirya’dan gelen soğuk hava ve rüzgârların etkisi ile çok soğuk geçmekte ve sıcaklık -20^oC’nin altına düşmektedir. Kasım ile Şubat arasında 40 gün sıcaklık -24^oC’nin altında kalmaktadır. Özellikle çukur sahalarda, dağlardan gelen soğuk havanın yığılması ile sis oluşmaktadır; buna karşılık dağların yamaçları açık ve güneşli geçmektedir. Meselâ Kırgız-Altay dağlarının eteğindeki Bişkek sisli, güneydeki dağların yamaçları açık ve güneşlidir. Sis, dağlardan gelen soğuk havanın alçak sahalarda, havadan sıcak olan zeminle karşılaşması sonucu oluşmaktadır.

Nüfusu ve Yerleşmesi: Ülkede 80 etnik grup ve 16.000 sığınmacı vardır. 1989’dan sonra Slâvlar ve Almanlar, ülkede giderek azalmaya başlamıştır. Örneğin 1993’te 130 bin kişi ülkeyi terk etmiştir, bunun 90 bini Rus’tur. Slâvlar ve Özbekler, hizmet sektöründe çalışmaktadır.

Kırgızların, Türk kültürü üzerinde önemli izleri bulunmaktadır. 1000 yıl kadar önce yazılan Kırgız Türklerinin destanı olan Manas destanı; Türk kültür, dil ve tarihi üzerinde dönemin tüm özelliklerini ortaya çıkaran önemli bir kaynaktır. Manas destanı, aynı zamanda Özbek, Karakalpak, Kazak vb. Türk halklarının destanlarında da belirli bir yer tutar.

Kırgızistan’da yıllık nüfus artış oranı %1,0’dir; 15 yaşın altındaki nüfus oranı ise %35,0’tir. Ortalama ömür erkeklerde 63, kadınlarda 72 yıldır. 6-15 yaş arasındaki eğitim kademesi zorunludur. Okuryazar nüfus oranı ise %97’dir.

Ülkenin önemli şehirleri; Bişkek (nüf. 800.000), Oş (300.000), Celal Abad (74.000), Toktogul (71.000) ve Karakol (64.000)’dur. Nüfusun %60’ı kırsal alanlarda yaşamaktadır. Coğrafî yönden ayrı olan güneydeki Oş ve Celal Abad illerinde geleneksel tavırlar hâkimdir. Bu iki ilde ülke nüfusunun %55’i yaşamaktadır. Fergana Havzası’nda özellikle Oş ve Celal Abad’da sanayi tesisleri kurulmuştur. Kültürel ve ekonomik yönden Fergana Havzası, kuzeydeki sahalara göre farklıdır.

Ülkenin önemli merkezi olan Bişkek, 1862’de Ruslar tarafından alınarak bir garnizon hâline getirilmiş, 1926’da Kırgız Cumhuriyeti’nin başkenti olmuş ve burada sanayi tesisleri kurulmuştur.

Ekonomisi: Ülkenin ekonomisi, geleneksel özellikteki tarım ve hayvancılığa dayanır. Tarımla uğraşan nüfus, çalışan nüfusun üçte birini oluşturur. Ülke gelirinin üçte biri bu sektörden elde edilir. Ülkenin ancak %7 kadarı tarım yapmaya uygundur, burada tahıl, meyve ve sebze, tütün ve pamuk yetiştirilir. Tarımsal alanlarda üretim düşüktür. Ayrıca 600 bin hektar alanda ceviz üretilir. Oş’ta ipek fabrikası vardır. Otlak sahalarının bir bölümü tarıma açılarak tarımsal ürünlerin veriminin artırılması için çalışmalar yapılmaktadır. Tarımda özelleştirme yapılmasına rağmen istenilen ürün artışı sağlanamamıştır.

Sanayi (genellikle madencilik, hidroelektrik santral jeneratörü, tarım alet ve makineleri, gıda işleme, elektronik ve tekstil) ülke gelirinin dörtte birini ve çalışan nüfusun da %27 kadarının istihdamını sağlamaktadır. Sanayi tesislerinin yarıya yakın bölümü özelleştirilmiştir, fakat yetişmiş insan gücü yetersizliği dolayısıyla istenilen kalitede üretim yapılamamaktadır.

Kırgızistan; kömür, altın, uranyum ve diğer stratejik önemi olan maden yataklarına sahiptir. Ancak bu madenler sermaye ve alt yapı yetersizliğinden dolayı işletilememektedir. Altın üretiminden ülke gelirinin %18 kadarı sağlanmaktadır. Doğal gaz ve petrol yatakları sınırlıdır. Dağlık sahalardaki akarsuların hidroelektrik potansiyeli yüksektir.

1994-1996 yılları arasında sanayi malları üretiminde %64’lük bir düşüş olmuştur. Halkın %20’si işsizdir.

1996’da Kırgızistan; Kazakistan, Beyaz Rusya ve Rusya ile gümrük ve Orta Asya ülkeleri ticaret birliğine girmiştir. Dış ticaret hacmi çok düşüktür. İhracat ve ithalat 670’er milyon ABD dolarıdır. Alışverişini Rusya, Çin, Özbekistan ve Kazakistan’la yapmaktadır.