Ultimate magazine theme for WordPress.

Türk Dünyası’nın Coğrafyası – Türkmenistan

0 719

Kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan, güneyinde Afganistan, güneybatısında İran ve batısında Hazar denizi yer alır. Yüzölçümü 491.200 km2 olup, Kazakistan’dan sonra 2. büyük Orta Asya Türk Cumhuriyetidir.

Yüzey şekilleri: Ülkenin %80’i çöllerle kaplıdır. Türkmenistan’ın orta kesiminde yer alan Karakum çölü, dünyanın en büyük kum çöllerinden biridir; burada barkan, yani hilâl şeklinde kum tepeleri görülür. Güneye doğru İran sınırında uzanan Kopet dağlarına geçilir. Kuzeybatıda Kazakistan sınırında küçük dağ sıraları yer alır. Ülkeye hayat veren Amuderya nehri güneydoğudaki Tanrı dağlarından kaynağını alır. Kopet dağlarından doğan Tecen ve Murgap adlı küçük akarsular ise çöle kavuşur kavuşmaz kaybolur. Ülkenin güneyindeki dağlık alanlar, Orta Asya’nın 1. derecede deprem kuşağıdır.

Türkmenistan’ın Hazar denizi kıyıları, başka bir görünümde olup gri renkli kumları ile âdeta Ay’da görülen bir manzaraya benzer.

İklimi: Kurak iklim koşullarının hüküm sürdüğü ülkenin beşte dördü çöllerle kaplıdır. Havadaki bağıl nem çok düşüktür. Yılın yaklaşık 300 günü güneşlidir. Yazın çöllerde sıcaklık 35oC’yi, hatta Karakum çölünün güneydoğusunda 50oC’yi aşar. Kışlar çok soğuk geçer. Ülke genelinde kış aylarında ortalama sıcaklık 0oC ile -10oC arasındadır. En soğuk kesim ülkenin güneyindeki yüksek alanlardır. Özellikle Afganistan sınırındaki dağlık alanlarda sıcaklık -33oC’ye kadar düşer. Aşkabat’ta kışın 0oC’nin altına düşen sıcaklık, Nisandan itibaren birdenbire aşırı şekilde yükselir. Yıllık ortalama yağış miktarı, çöllerde 80 mm. iken dağlık alanlarda 300 mm.’ye ulaşır. Yağışın büyük bölümü ilkbahar aylarında, dağlarda ise yaz mevsiminde düşer.

Nüfusu ve Yerleşmesi: Türkmenler, geçimini hayvancılıkla sağlayan, bozkırlarda at koşturan bir Türk boyudur. Nüfusun %45,5’i şehirlerde yaşamaktadır. Rusların ülkeye girmesiyle önemli sayıda Türkmen ülkelerinden göç ederek Afganistan ve Kuzey İran’a sığınmışlardır. Burada çok sayıda (100’ü aşkın) Türkmen boyu yaşamaktadır. Bu boylardan en büyük olanı Aşkabat bölgesindeki Teke’dedir. Türkmen grupları birbirlerinden şive, giyim kuşam stilleri, mücevher takı, dokudukları halı desenleri ile ayırt edilir.

%90’ı Müslüman olan ülke nüfusunun %37,4’i 15 yaşın altındadır. Yıllık nüfus artış oranı %1,5 dolayındadır. Okuma yazma oranı %100’dür. Ortalama ömür erkeklerde 61, kadınlarda 68 yıldır.

Nüfus, Ceyhun ve Murgap nehirleri boyunca yoğunlaşmaktadır. Hazar denizi kıyısında sanayi tesislerinin yer aldığı kasabalar vardır. İç kesimlerde Baharden, Kazmak, Bayram Ali, Tecen, Daşoğuz, Türkmenabat ve tarihî bir önemi olan Kızılarvat kasabası bulunmaktadır. Devlet başkanının adı verilen Türkmenbaşı, Hazar denizi kıyısında hilâl şeklinde bir tepenin eteğinde kurulmuş güzel bir şehirdir. Büyük kentler, genellikle 2500 yıllık tarihi temsil etmektedir. Buralarda Türk, Pers, Arap kültürüne ve hatta Büyük İskender dönemine ait eserler görülmektedir.

Doğu Türkmenistan, İran ve Pakistan sınırına yakın kısımları kaplar; burada yağışların biraz fazla olması nedeniyle bozkırlara (steplere) geçilir. Buralardaki yerleşmelerin su ihtiyacı, Merv’de olduğu gibi Mugrap nehrinden sağlanır. Türkmenistan’ın sanayi merkezi ve ülkenin 2. büyük kenti olan Merv, ünlü Türk filozofu Mevlâna’nın doğduğu yerdir. M. Ö. 6. asırda kurulmuş olan kent, 11. ve 12. asırlar arasında Büyük Selçuklu Devleti’nin başkenti olmuş; önemli bir kültür ve sanat merkezi hâline gelmiştir. Moğol akınlarına uğrayan kent, önemli ölçüde zarar görmüş ve çok sayıda insan Moğollar tarafından katledilmiştir. 1795’ten sonra Türkmen kabilelerinin yerleştiği bir vaha kenti olmuş, 1884’te Rusların eline geçen kentin adı Mary olarak değiştirilmiştir.

Aşkabat, İpek Yolu üzerinde tarihi bir şehir olup M.Ö. 1. yüzyılda depremle harap oldu, 11. yüzyılda Selçukluların elinde bulunan kent, Moğol akınları ile yıkılıp yakıldı; daha sonra Ruslar burayı bölgesel bir merkez olarak seçtiler. 19. yüzyılda Avrupalılar, şehirde alış veriş merkezleri, oteller vb. yaptılar; demir yolu ulaşımı sağladılar; şehre Rusları, İranlıları, Ermenileri ve Yahudileri yerleştirdiler. 6 Ocak 1948’de Richter ölçeği ile 9 şiddetinde meydana gelen bir depremle kent adeta yerle bir olmuş, kent halkının üçte ikisi, yaklaşık 110.000 kişi hayatını kaybetmiştir. Daha sonra yeniden kurulan Aşkabat günümüzde modern bir şehir görünümündedir.


Türkmenistan Devlet Arması

Ekonomisi: Sovyetler Birliği döneminden beri ülkenin ekonomisi önemli ölçüde pamuk üretimine dayanmaktadır. Üretilen pamuk ve doğal gaz, Moskova’ya uluslararası piyasa fiyatının altında satıldığı için ekonomik yönden gelişme gösterememiştir. Ayrıca eski Sovyet yönetimi içindeki ülkelerde olan alacağını tahsil etmede sıkıntı çekmekte ve ekonomik yönden kendini toparlamada zorluklarla karşılaşmaktadır, Sovyet döneminden miras kalan merkezi ekonomik yönetim, reformlara rağmen hâlâ devam etmektedir. Pamuk üretimi, eskiye oranla %75 kadar azalmıştır. Tarımda özelleştirme yapılmasına karşın çiftçiler işlediği toprağın sahibi değildir. Doğal gaz, petrol, tekstil ve ulaşım sektöründe yabancı şirketler yatırım yapmaya başlamışlardır. Ülkede işsiz nüfus sayısı oldukça fazladır.

Türkmenistan’da günlük tüketim mallarının halka ucuz fiyatla satılması için devletçe sübvansiyon yapılmaktadır. Su, elektrik ve doğal gaz, halka bedava verilmektedir. Bu durum ülkede israfa neden olmaktadır. Öyle ki, doğal gaz ve elektrik ocakları bazı yerleşim birimlerinde açık bırakılmaktadır. Ülkede petrol ve zengin doğal gaz yatakları bulunmaktadır. Petrol rezervinin 700 milyon ton, doğal gazın ise 13 trilyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Doğal gazın bir bölümü ABD, Kanada ve Almanya’ya ihraç edilmektedir. Ülkenin doğal gazı boru hatları ile Rusya Federasyonu’na gönderilmektedir. Türkmen doğal gazının 4400 km. uzunluğundaki boru hattı ile İran ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya pazarlanması gündemdeki yerini korumaktadır. Hâlen İran’a yılda 2 milyon metre küp doğal gaz boru hatları taşınmaktadır. Son yıllarda Türk firmaları Türkmenistan’a yatırım yapmakta, özellikle tekstil fabrikaları kurmakta ve ucuz Türkmenistan pamuğu almaktadır.

Ülkenin ihracat ve ithalat hacmi çok düşüktür (1997 yılı verilerine göre ithalât 1,1 milyar, ihracat ise 689 milyon ABD dolarıdır)

Kaynak Prof. Dr. İbrahim ATALAY - TÜRK DÜNYASI’NIN COĞRAFYASI
Cevap bırakın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak.

Bu web sitesi deneyiminizi geliştirmek için çerezleri kullanır. Bununla iyi olduğunuzu varsayacağız, ancak isterseniz vazgeçebilirsiniz. Kabul etmek Mesajları Oku